Trong thế giới doanh số theo tuần, báo cáo theo tháng và tin đồn nội bộ theo từng giờ, thứ đắt nhất trong một tổ chức không phải là vốn, không phải là nhân tài, mà là… một câu nói thật.
Càng làm lâu trong vai trò lãnh đạo, tôi càng thấy mình giống một người gác cửa trong đêm: bên ngoài thì ai cũng nói “ổn”, bên trong thì từng mảng tường đã bong tróc. Vấn đề không phải là mọi người không thấy. Vấn đề là họ không dám nói.
Cái giá của im lặng
Trong môi trường công nghệ – tài chính, nỗi sợ mất lòng không phải cảm xúc mơ hồ, nó là một bảng P&L vô hình: nói thật có thể mất cơ hội tăng lương, mất dự án, mất chỗ đứng trong một nhóm quyền lực. Nói dối, hoặc im lặng, thì giữ được sự an toàn ngắn hạn. Ngắn hạn, mọi thứ có vẻ yên. Dài hạn, công ty trôi lệch như con thuyền bị dời dần la bàn chỉ vài độ.
Người lãnh đạo nếu không tỉnh, sẽ nhầm tiếng im lặng với sự đồng thuận, nhầm nụ cười với niềm tin, nhầm sự khéo léo né tránh với văn hóa “tôn trọng lẫn nhau”. Sự nhầm lẫn đó là cái giá âm thầm nhưng rất đắt.
Tôi đã đi qua những cuộc họp mà cả phòng đều biết con số là không bền vững, nhưng slide vẫn được chiếu lên, đèn phòng họp vẫn sáng trắng, tiếng vỗ tay vẫn đều, và cuối cùng là một kết luận nhẹ nhàng: “Anh em cố gắng thêm chút nữa.” Không ai nói thật. Không phải vì họ không đủ giỏi để nhìn ra vấn đề, mà vì họ không tin là nói ra sẽ an toàn.
Niềm tin không nằm ở khẩu hiệu trên tường. Niềm tin nằm ở câu hỏi: nếu hôm nay tôi nói ngược với sếp, tháng sau tôi còn ngồi đây không?
Người lãnh đạo phải mất lòng trước
Xây một đội dám nói thật, trong bối cảnh ai cũng sợ mất lòng, nghĩa là người lãnh đạo phải chấp nhận làm người mất lòng trước. Tôi không thể yêu cầu người khác nói thật khi chính tôi chỉ thích nghe những điều dễ chịu. Tôi không thể đòi hỏi sự thẳng thắn khi bản thân tôi phản xạ bằng cách phòng thủ, giải thích, đổ lỗi mỗi khi bị phản biện.
Sự giả tạo tinh vi nhất không nằm ở nhân viên, mà ở một người lãnh đạo nói: “Cứ góp ý thẳng với anh”, rồi mấy hôm sau lặng lẽ gạt người đó khỏi bàn tròn quyết định. Khi đó, thông điệp gửi đi rất rõ: im lặng thì an toàn, còn nói thật là tự tách mình khỏi dòng chảy quyền lực.
Ba nguyên tắc của tôi
Tôi tự đặt cho mình vài nguyên tắc, không phải vì cao thượng, mà vì nếu không làm vậy, tôi sẽ mù. Một là, người đầu tiên có quyền nói ngược tôi phải là những người gần nhất: đội core, những người cầm số, những người trực tiếp va chạm khách hàng. Họ càng trẻ, càng ít lợi ích, tiếng nói của họ càng đáng nghe, vì họ ít lý do để tô hồng sự thật.
Hai là, trong cuộc họp, tôi không khen người nói điều tôi thích. Tôi ghi nhận người dám nói điều tôi khó chịu, với lập luận rõ ràng. Khen sai người, văn hóa lệch. Cả tổ chức sẽ học rất nhanh là nên nói gì để được vỗ tay.
Ba là, sau mỗi lần tranh luận căng, tôi chủ động đi tìm người đã cãi mình, hỏi thêm, cảm ơn rõ ràng, và chứng minh bằng hành động rằng sự thẳng thắn không làm họ mất đi điều gì. Nếu không làm đến nơi đến chốn bước này, mọi lời kêu gọi “cứ nói thật” chỉ là khẩu hiệu.
Cái giá của sự thật
Nghe qua có vẻ đơn giản: tạo an toàn, khuyến khích góp ý, thưởng cho sự trung thực. Nhưng thực tế, xây một đội dám nói thật nghĩa là chấp nhận một đội… đôi khi làm mình rất mệt.
Mệt vì họ không cho tôi ảo tưởng dễ chịu. Mệt vì mọi kế hoạch đều bị soi kỹ, mọi mục tiêu đều bị hỏi ngược: “Tại sao lại đặt thế? Rủi ro gì nếu thị trường quay xe?” Mệt vì không còn những cuộc họp tròn trịa, ai cũng gật, rồi đi về.
Đổi lại, tôi mua được một thứ: sự tỉnh táo tập thể. Tôi không còn phải làm người duy nhất nhìn thấy bão từ xa. Cái giá của sự thật là sự khó chịu trước mắt, nhưng cái giá của im lặng là sự trôi dạt nhiều năm sau.
Có những đêm muộn, tôi ngồi xem lại log chat, email nội bộ, các quyết định đã đi qua. Điều làm tôi yên tâm không phải là việc mọi người khen kế hoạch, mà là có người dám nói: “Em không tin giả định A. Em nghĩ mình đang đánh giá thấp rủi ro thanh khoản.”
Câu đó có thể làm cuộc họp kéo dài thêm một giờ, nhưng có thể giúp chúng tôi tránh một sai lầm kéo dài ba năm. Sự khó chịu trong một buổi chiều, đổi lại sự an toàn cho tương lai.
Nói thật không phải là thiếu tôn trọng
Tất nhiên, nói thật không phải là giấy phép để thiếu tôn trọng. Nói thật không phải là tuôn cảm xúc, xả bực bội, đổ trách nhiệm ra giữa bàn. Đội dám nói thật là đội hiểu rằng: nói đúng, nói đủ, nói trên dữ liệu, và chịu trách nhiệm với điều mình nói.
Có người nói rất thẳng, nhưng mỗi lần dự đoán đều sai, mỗi lần phản biện đều dựa vào cảm tính. Tôi vẫn nghe, nhưng tôi không thể lấy đó làm la bàn. Sự thật của tổ chức không nằm trong một câu nói to, mà trong những dữ kiện nhỏ, lặp đi lặp lại, nhất quán. Ồn ào không đồng nghĩa với trung thực.
Nuốt bớt cái tôi mỗi ngày
Đi đường dài với một đội như vậy, cái giá của người lãnh đạo là phải nuốt bớt cái tôi mỗi ngày. Tôi phải chấp nhận mình sai, không chỉ trong im lặng, mà trước mặt nhiều người. Phải quen với cảnh người cấp dưới chỉ ra lỗ hổng trong logic của mình. Phải học cách nói: “Được, phương án của em tốt hơn, mình đi theo hướng đó”, mà không tự ái.
Quyền lực, nếu không được kiểm soát bằng sự thật, rất nhanh sẽ trở thành một loại ma túy. Một đội dám nói thật chính là liều thuốc giải, nhưng uống thuốc giải thì không dễ chịu. Đó là cái giá âm thầm của một quyết định không có tiếng vỗ tay.
Những lần được kéo lại
Nhìn lại, điều làm tôi biết ơn không phải là những giai đoạn công ty suôn sẻ, mà là những lần cả đội dám kéo tôi lại, dám nói: “Anh đang quá lạc quan”, “Anh đang bỏ qua chi phí cơ hội”, “Anh đang đánh giá thấp cảm xúc của khách hàng”. Nếu ngày đó tất cả im lặng, nếu ngày đó ai cũng sợ mất lòng, có lẽ hôm nay chúng tôi vẫn đang đi trên một con đường tưởng là thẳng, nhưng thực chất là vòng tròn.
Nếu bạn đang ở vị trí phải gánh quyết định, phải đứng mũi chịu sào, bạn sẽ hiểu cảm giác căn phòng im lặng đôi khi đáng sợ hơn một cuộc tranh luận nảy lửa. Tiếng vỗ tay đôi khi đáng lo hơn tiếng phản biện. Sự đồng thuận quá nhanh đôi khi là dấu hiệu của một tổ chức đã mệt, đã sợ, đã chọn an toàn thay vì sự thật.
Quyết định sống còn
Với tôi, xây một đội dám nói thật không phải là lựa chọn mang màu sắc đạo đức, mà là một quyết định sống còn. Không có họ, tôi bị mắc kẹt trong vùng mù của chính mình. Có họ, tôi phải đối diện với nhiều bất tiện, nhiều vết xước trong cái tôi, nhưng đường dài thì ít lệch.
Nếu một ngày bạn nhìn quanh và thấy mình đang hơi cô đơn trong một đội dám nói thật, có thể đó không phải là dấu hiệu bạn làm sai. Có thể đó là tín hiệu bạn đang đi đúng hướng, chỉ là con đường này, bản chất nó ít người chịu bước.
Vì cái giá phải trả cho một câu nói thật luôn cao hơn cái giá của một cái gật đầu im lặng.
